Najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia. Największe atrakcje województwa podlaskiego.

Podlasie – sielska kraina, której bezkresne pola i tradycyjna, drewniana architektura czarują odwiedzających. Na tutejszych wioskach można odnaleźć prawdziwy spokój, ale także przeżyć świetne przygody i poczuć powiew historii. Pomimo pozornej pustki Podlasie to prawdziwa mieszanina kultur. Obok katolickich kościołów znajdziemy tu kolorowe bajkowe cerkwie i drewniane meczety, a niemal każdej wsi dzielnie pilnują bociany. Co ciekawego skrywa ten region Polski? W tym wpisie przedstawię Wam najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia, które sprawią, że z pewnością zakochacie się w tym miejscu.

Charakterystyka Podlasia

Położenie geograficzne

Podlasie znajduje się w północno-wschodniej części Polski, nieopodal granicy z Białorusią. To kraina historyczna, która od wschodu graniczy z Polesiem, od południa z Małopolską, od zachodu z Mazowszem, zaś od północy z Mazurami i Suwalszczyzną. Za stolicę Podlasia uważa się Drohiczyn, choć największym miastem regionu jest Białystok. Niektóre omawiane miejsca, które we wpisie widnieją jako najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia znajdują się poza granicami historycznej krainy Podlasia Właściwego i wchodziły w skład Grodzieńszczyzny. Tymi wioskami są budowle w Bohonikach, Nowej Woli, a także w Kruszynianiach. Część Podlasia znajduje się na terytorium zachodniej Białorusi.

Etymologia nazwy „Podlasie”

Istnieją trzy prawdopodobne źródła pochodzenia nazwy Podlasie. Jedna wersja wiąże się oczywiście z porastającymi obszar gęstymi lasami, puszczami i kniejami. Druga zaś przypisuje nazwę Lachom – plemieniu, które zamieszkiwało te tereny. Należały one więc do Lachód, czyli były pod Lachami (stąd Podlasie). Trzecia hipoteza dotyczy Jaćwingów, którzy nie będąc grupą słowiańską byli określani mianem Podlasian, zamieszkiwali oni pierwotnie ziemie na północ od Podlasia, określane obecnie mianem Suwalszczyzny.

Zarys historyczny

Słowiańskie jednostki osadnicze zauważyć można w wielu miejscach na Podlasiu, są nimi na przykład IX-X–wieczne grodziska w Zbuczu, Zajączkach i Klukowiczach – wchodziły one w skład państwa polskiego pierwszych Piastów. W wyniku bliskości innych państw Podlasie było obszarem spornym między Polską, Litwą i księstwami Ruskimi aż do XV wieku. W XVI wieku formalnie znalazło się w granicach Królestwa Polskiego, zaś w XVII spustoszyły je najazdy szwedzkie, węgierskie i moskiewskie. Na początku XIX wieku większa część Podlasia znajdowała się w zaborze rosyjskim, natomiast wydzielony departament łomżyński jako województwo augustowskie przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a później Królestwa Kongresowego. Wreszcie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Podlasie znalazło się całkowicie w granicach naszego państwa.

Skład etniczny i wyznaniowy

W rezultacie zawirowań przeszłości oraz położenia na kulturowej mapie Europy Podlasie zamieszkuje kilka grup etnicznych. Wśród nich można wyróżnić oczywiście Polaków, ale także Białorusinów i Tatarów. W województwie podlaskim znajduje się kilka gmin, w których Białorusini stanowią większość mieszkańców. Są nimi gminy: Czyże, Dubicze Cerkiewne oraz Orla, natomiast w 5 gminach powiatu hajnowskiego język białoruski jest językiem pomocniczym. W 13 gminach białostocczyzny mniejszość białoruska przekracza 20% ogółu mieszkańców. Zgodnie z wynikami spisu powszechnego z 2011 roku, 83,6% zamieszkujących Podlasie Białorusinów zadeklarowało wyznanie chrześcijańskie prawosławne. Podlasie zamieszkują również Polacy wyznający prawosławie, którzy narodowościowo są całkowicie związani z Polską. Za autochtoniczną grupę etniczną Podlasia uważa się Podlaszuków wyznających zarówno prawosławie, jak i katolicyzm oraz Podlasian, będących podlaską grupą etnograficzną.

Jednym z tragiczniejszych wydarzeń, które dotknęły także teren Podlasia jest tak zwane „bieżeństwo”. Było to masowe przesiedlenie ludności wyznania prawosławnego wgłąb Rosji w 1915 roku, w wyniku którego wiele wiosek niemal opustoszało. Akcja, nazywana ewakuacją pochłonęła wiele ofiar na skutek działań prowadzonych często w dużym upale, bez pożywienia i wody. Mieszkańców straszono prześladowaniami i czystkami, aby nakłonić ich do ucieczki. Szacuje się, iż w tym czasie na skutek działań Rosjan tereny Podlasia opuściło nawet 80% jego prawosławnych mieszkańców. To kolejny obok „Akcji Wisła” przykład prześladowań skierowanych w ludność prawosławną na ziemiach polskich.

Województwo podlaskie to również historyczne meczety znajdujące się w Kruszynianach i Bohonikach. Obecni tu od wieków muzułmańscy Tatarzy nazywani są Lipkami, a rozsiani na ziemiach dzisiejszej Polski, Litwy, a także Białorusi ciągle kultywują swoje tradycje. Na terytorium tych krajów znajduje się 19 meczetów, w tym 2 w Polsce. Tatarzy zaczęli osiedlać się w tej części Europy od XIV wieku, a w XVII wieku, ze względu na pomoc w walce z Turkami, król Jan III Sobieski ofiarował im ziemie i wioski między innymi na obszarze dzisiejszego województwa podlaskiego. W związku z tą etniczną i wyznaniową mieszanką podróż w ten region otrzymuje dodatkową barwę, dzięki której możemy oglądać nie tylko cuda natury, ale także najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia. Obiekty te to z pewnością największe atrakcje województwa podlaskiego, oczywiście patrząc od strony kulturowej.

Najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia

W wyniku różnorodności kulturowej mamy tu do czynienia z finezyjnymi świątyniami, które w tym obszarze nabrały wyjątkowo bajkowego charakteru. Ta grupa prawosławnych świątyń jest kolejną opisywaną przeze mnie obok najpiękniejszych cerkwi łemkowskich znajdujących się w Beskidzie Niskim świątyń obrządku wschodniego w Polsce. Spośród podlaskich świątyń wybrałem 10 najpiękniejszych cerkwi, a także kompleksów świątynnych oraz 2 meczety, które moim zdaniem szczególnie zasługują na uwagę. Umieściłem je na poniższej mapie – brązowy krzyż to cerkwie, zaś zielony półksiężyc to meczety. Dodatkowo różowym domkiem oznaczyłem wieś Trześciankę, nazywaną „Krainą Otwartych Okiennic”, którą również opiszę.

Kolejność opisywanych świątyń związana jest z kierunkiem zwiedzania, w moim przypadku z południa na północ.

Święta Góra Grabarka

Święta Góra Grabarka to najświętsze miejsce dla wyznawców prawosławia w Polsce. Początek sprawowania kultu religijnego w tym miejscu wiąże się z ikoną Chrystusa Zbawiciela, którą otaczano szczególną czcią już w XIII wieku oraz ukrywaniem się mnichów przed najazdami Tatarów w tutejszych lasach. Ci sami mnisi według miejscowych podań rozpoczęli na omawianym wzgórzu kult świętej ikony. Szczególnym dniem ustanowili 19 sierpnia – święto Przemienienia Pańskiego zgodnie z kalendarzem juliańskim, które do dziś jest tu szczególnie ważne. Druga legenda wiąże się z epidemią cholery z początku XVIII wieku. Według niej nieznany z imienia i nazwiska mieszkaniec Siemiatycz miał doznać objawienia, w którym otrzymał polecenie udania się na świętą górę z krzyżem. Oznajmił to miejscowemu popowi, który zaś polecił pielgrzymkę całej okolicznej ludności. Według historii każdy, kto napił się wody ze strumyka płynącego ze wzgórza miał ocaleć przed pomorem. Wtedy też, w ramach dziękczynienia miała powstać pierwsza kaplica.

Obecnie w skład kompleksu wchodzi żeński Monaster Świętych Marty i Marii, a także 3 cerkwie, są nimi cerkiew Przemienienia Pańskiego (główna), Ikony Matki Bożej „Wszystkich Strapionych Radość”, Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy, ponadto dwa domy pielgrzyma i cmentarz prawosławny.

Góra Grabarka znana jest przede wszystkim z drewnianych krzyży, których mnóstwo znajduje się w obrębie osady Grabarka-Klasztor. Krzyże przynoszone są co roku podczas święta Przemienienia Pańskiego, a zwyczaj ten wiąże się oczywiście z pielgrzymką z czasów epidemii cholery.

Dubicze Cerkiewne – Cerkiew Opieki Matki Bożej

Zestawienie najpiękniejszych cerkwi i meczetów Podlasia będzie odznaczało się prawdziwą ferią barw. Cerkiew Opieki Matki Bożej w Dubiczach Cerkiewnych została zbudowana w 1954 roku. Pierwszą cerkiew w wiosce wzniesiono już 1593 roku, jednak na skutek epidemii dżumy oraz najazdów silnie ucierpiała wraz z całą wioską. Dzisiejsza świątynia to intensywnie niebieska, prosta drewniana budowla zwieńczona blaszanym dachem i wieżą zwieńczonymi kopułami. Większość mieszkańców gminy Dubicze Wielkie deklaruje się jako Białorusini (w 2002 roku – 81,33%).

Stary Kornin – Cerkwie Św. Michała Archanioła oraz Św. Anny

Pierwszą cerkiew wzniesiono w Starym Korninie w pierwszej połowie XVII wieku. Od początku XVIII wieku wioska, a konkretnie znajdująca się w niej świątynia była popularnym miejscem pielgrzymkowym. Obecnie znajdują się tu dwie sąsiadujące ze sobą bezpośrednio cerkwie – Cerkiew Świętego Michała, wzniesiona na planie krzyża łacińskiego w 1893 roku, a także Cerkiew Świętej Anny z 1892 roku.

Cerkiew Świętej Anny w przeciwieństwie do Cerkwi Świętego Michała jest orientowana – jej prezbiterium skierowano ku wschodowi. Rok starszą świątynię zbudowano z drewna pochodzącego ze starej dzwonnicy i miała ona służyć jako świątynia zastępcza na czas budowy głównej, większej cerkwi. Bez wątpienia budowle tworzą dziś piękny błękitny duet.

Nowoberezowo – Cerkiew Św. Apostoła Jana Teologa

Kolejną, z pewnością wartą uwagi budowlą jest żółta (lub bardziej precyzyjnie – musztardowa?) cerkiew w Nowoberezowie. Nieorientowana cerkiew zbudowana została w 1771 roku, zaś w 1883 roku dobudowano do niej drewnianą dzwonnicę. W jej wnętrzu ikony pisane są bezpośrednio na ścianach i stropie budowli, w rezultacie czego jest jedyną tego typu świątynią w północno-wschodniej Polsce.

Łosinka – Cerkiew Św. Jakuba Apostoła

Cerkiew Św. Jakuba Apostoła zbudowano w 1887 roku. Jej bajeczny wręcz kształt przywodzi na myśl architekturę rodem z białoruskich, bądź rosyjskich wiosek.

Drewniana cerkiew jest orientowana, to budowla o konstrukcji zrębowej z ośmioboczną wieżą, a także bębnem znajdującym się nad centralną częścią świątyni, zaś dachy wież są koloru niebieskiego i zwieńczono je cebulastymi hełmami.

Narew – Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego

Obecna budowla pochodzi z 1885 roku, natomiast pierwszą świątynię zbudowano w Narwi już w 1529 roku i znajdowała się ona w miejscu obecnie stojącej Cerkwi Podwyższenia Krzyża Pańskiego. W 1990 roku podczas nabożeństwa z okazji Wielkiego Czwartku wnętrze świątyni spłonęło. W lipcu 2020 roku zakończono remont świątyni, w wyniku którego kolor elewacji zmieniono z zielonego na błękitny.

Drewniana budowla jest orientowana, zbudowana na planie krzyża łacińskiego z wieżą oraz bębnem – podobnie jak w przypadku cerkwi w Łosince, która zwieńczona jest cebulastymi hełmami.

Trześcianka – Cerkiew Św. Michała Archanioła

Pochodząca z 1867 roku cerkiew w Trześciance jest również pięknie zdobiona. Odznacza się ona wyrazistym zielonym kolorem, choć przed remontem (2015) była kolory brązowego. Jest drewnianą świątynią o konstrukcji zrębowej, z dwoma wieżami – jedną wysoką nad przedsionkiem oraz mniejszą nad główną częścią budowli.

Wspaniale wpisuje się kolorystycznie w otaczające ją zadrzewienia.

Puchły – Cerkiew Opieki Matki Bożej

Finezyjna, wręcz baśniowa cerkiew w Puchłach zbudowana została w 1918 roku. W przeszłości stały tu dwie cerkwie, dokładnie w tym samym miejscu, co obecna. Pierwsza świątynia wzniesiona została w 1578 roku, zaś jej powstanie wiąże się z legendą o schorowanym starcu, który dostrzegł na drzewie cudowną ikonę Matki Bożej Opiekuńczej. Miejscowość nazwano Puchły od schorzenia człowieka, który to cierpiał na obrzęk nóg. Inna legenda mówi o dziedzicu, który chciał przeforsować przejście mieszkańców na grekokatolicyzm. Mieszkańcy modlący się o obronę przed nim dostrzegli na drzewie ikonę, a w rezultacie modlitw dziedzic wkrótce zmarł. Niektórzy miejscowi wierzą, iż jego duch do dziś krąży po okolicy.

Świątynia ma konstrukcję zrębową, jest drewniana. Kruchta (pritwor) zwieńczona jest dzwonnicą, po bokach prezbiterium okalają dwie zakrystie (panomarki), zaś przed wejściami znajdują się krużganki. Na szczytach wież i wieżyczek znajdują się cebulaste hełmy. Cała konstrukcja oraz jej otoczenie robią naprawdę wielkie wrażenie, a atmosferę sacrum dodatkowo podkreślają otaczające świątynię wysokie drzewa.

W rankingu „najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia” cerkiew w Puchłach zajmuje u mnie 1 miejsce!

Odrynki – Skit Świętych Antoniego i Teodozjusza Pieczerskich

Skit w Odrynkach to bardzo szczególne miejsce zarówno ze względu na swoje położenie, jak i przeznaczenie. Jest to prawosławna męska pustelnia, która powstała w 2009 roku wśród rozlewisk Narwi w uroczysku Kudak.

Od jednej strony do kompleksu ponad moczarami prowadzi długa drewniana kładka. Bezpośrednio przy bramie skitu znajduje się parking samochodowy umożliwiający dojazd.

Niegdyś w tej miejscowości istniał klasztor rozwiązany w 1824 roku, co przyczyniło się do pozytywnej decyzji przełożonych o powstaniu skitu w XXI wieku. Na terenie pustelni znajdują się dwa obiekty sakralne – Cerkiew Opieki Matki Bożej oraz Kaplica Świętych Antoniego i Teodozjusza Pieczerskich.

W 2011 roku zdewastowano bramę skitu, przecięto także kabel transportujący prąd z agregatu. Obecnie pustelnię zamieszkuje 2 mnichów, a wstęp do niego jest wolny.

Przy parkingu samochodowym stworzono symboliczne zejście do Narwi przypominające miejsce chrztu Chrystusa w Jordanie. Ze względu na bliskość rzeki skit można zwiedzić podczas spływu kajakowego rzeką Narwią.

Nowa Wola – Cerkiew Narodzenia Św. Jana Chrzciciela

Zbudowana w 1908 roku pośród drzew cerkiew w Nowej Woli jest drewnianą budowlą o konstrukcji zrębowej. Podobnie do cerkwi w Narwi i Łosince posiada ona strzelistą wieżę oraz bęben zwieńczone cebulastymi hełmami. Boczne wejścia poprzedzone są krużgankami. Elewacja budowli ma ciekawy brązowy kolor, nieco bardziej stonowany niż poprzednio omawiane świątynie.

Otoczenie świątyni w połączeniu z cichą wioską i śpiewem ptaków tworzy naprawdę cudowną atmosferę.

Meczet w Kruszynianach

W zestawieniu „najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia” nadszedł czas na przedstawicieli religii muzułmańskiej. Z pewnością najbardziej znanym jest drewniany meczet w Kruszynianach. Jest także najstarszym drewnianym meczetem na ziemiach polskich – został zbudowany prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII wieku. Choć Tatarzy otrzymali te ziemie w XVII wieku to pierwszy meczet powstał w Kruszynianach około 1717 roku.

Świątynia powstała na planie prostokąta o wymiarach 10×13 metrów, zaś jego dwie wieże zwieńczone półksiężycami nawiązują do architektury sakralnej pobliskich kościołów. Na kalenicy znajduje się trzecia, mniejsza wieżyczka. Dach pokryto gontem, natomiast drewniana elewacja pomalowana została na kolor ciemnozielony odpowiadający barwom islamu. Do dziś społeczność tatarska odprawia tu nabożeństwa w języku arabskim, jest to świątynia sunnicka. Wnętrze udostępniono do zwiedzania, można zobaczyć w nim typowe dla architektury muzułmańskiej elementy – mihrab – nisza w ścianie wskazująca kierunek mekki, minbar – kazalnicę, pomieszczenia dla kobiet i mężczyzn, zaś ściany pokryte są muhirami – cytatami z Koranu.

W 2014 roku wandale zbeszcześcili meczet – na elewacji namalowali symbole „Polski Walczącej” oraz obrazki przedstawiające świnie. Zdewastowano także nagrobki na mizarze – muzułmańskim cmentarzu. W związku z tym wydarzeniem lokalne społeczności różnych wyznań zrzeszyły się w celu naprawienia szkód dokonanych przez wandali.

Niedaleko meczetu powstała Tatarska Jurta, w której można między innymi spróbować specjałów kuchni Tatarów i poznać zwyczaje – jednej z 4 oficjalnych grup etnicznych mieszkających w Polsce.

Meczet w Bohonikach

Drugim z meczetów Lipków (Tatarów) znajdujących się na terenie Polski jest meczet w Bohonikach. Zbudowano go prawdopodobnie w 1873 roku. Jest nieco mniejszy niż meczet w Kruszynianach – jego wymiary to 11,49×8,03 metra. Drewniana fasada ma kolor brązowy, natomiast na szczycie namiotowego dachu znajduje się wieżyczka z kopułą i półksiężycem.

Podobnie do swojego poprzednika, tak tutaj wydzielono część męską i żeńską. Znajduje się tu również wspólny przedsionek. Męska część została wyposażona w balkonik. Meczet udostępniony jest zwiedzającym, którzy za drobną ofiarą mogą podziwiać typowe dla architektury sakralnej islamu wnętrze z pięknie zdobionymi arabeską i muhirami ścianami oraz pięknymi dywanami.

Kraina Otwartych Okiennic

Wspominana już Trześcianka kryje w sobie nie tylko piękną drewnianą cerkiew, ale również wiejskie zabudowania, które czarują odwiedzających. Oryginalna, tradycyjna architektura ciągnąca się wzdłuż ulic jest słynna przede wszystkim z obramowań okien. Malowane, niektóre misternie zdobione przeróżnymi dekoracjami wyglądają doprawdy uroczo. W skład tematycznego szlaku Krainy Otwartych Okiennic wchodzą także Puchły i Soce, natomiast tego typu tradycyjne zabudowania można zaobserwować też w innych miejscowościach.

Podsumowanie

Województwo podlaskie to nie tylko piękna natura, w przeciwieństwie do wielu obszarów kraju niezmącona działalnością człowieka. To także głęboka historia i arcyciekawe kultury oraz zwyczaje, które można podziwiać na przykład odwiedzając najpiękniejsze cerkwie i meczety Podlasia. Nietrudno tu poczuć ducha historii i teraźniejszości, przyjrzeć się żywym ciągle zwyczajom, tak bardzo różniącym się od siebie, a mimo to współżyjących i współpracujących. Odwiedzając tę krainę bocianów i łąk, zagubionych w polach wiosek, gęstych puszczy i meandrujących rzek zdecydowanie warto spojrzeć także na społeczeństwo i dziedzictwo grup, które ukształtowały ten kawałek Polski pod względem kulturowym. Z pewnością to zaczerpnięcie historii będzie czymś niezapomnianym i nieocenionym, a dodanie warstwy kulturowej do zestawienia największych atrakcji Podlasia, sprawi, że podróż przez ten sielski region zapadnie na długo w Waszej pamięci.